Hoogbegaafde leerlingen hebben, net als alle andere leerlingen, baat bij onderwijs dat aansluit op hun specifieke onderwijsbehoeftes. De term ‘hoogbegaafd’ is geenszins nieuw. Toch is er in de loop der jaren veel veranderd aan de manier waarop hoogbegaafdheid in de wetenschap wordt omschreven. In eerste instantie gebeurde dat vooral gebaseerd op intelligentie, in een tijd waarin intelligentie als een stabiele eigenschap werd beschouwd die voornamelijk genetisch bepaald was. Tegenwoordig wordt de rol van de omgeving meer als onderdeel gezien bij de ontwikkeling van hoogbegaafd gedrag.

Hoogbegaafd gedrag ontwikkelen

Als we hoogbegaafd gedrag zien als iets dat moet ontwikkelen, dan betekent dat dus ook dat die ontwikkeling niet altijd en niet vanzelf gebeurt. Er kan dan sprake zijn van onderpresteren: leerlingen hebben meer in hun mars dan wat zij op dat moment laten zien. Zo kunnen we dus het onderscheid maken tussen de potentie om hoogbegaafd gedrag te ontwikkelen en het daadwerkelijk ontwikkelen van hoogbegaafd gedrag. Iemand zou dus wel hoogbegaafd kunnen zijn, maar het is van andere factoren afhankelijk of dat ook daadwerkelijk zich ontwikkelt tot hoogbegaafd gedrag en een hoog prestatieniveau. Denk bijvoorbeeld bij die andere factoren aan stimulering en ondersteuning in de thuissituatie en het onderwijs. Dat betekent dus ook dat als we willen vaststellen bij wie er sprake is van eventueel hoogbegaafd gedrag, het niet voldoende is om alleen maar naar het niveau van prestatie te kijken.

Actuele en naaste ontwikkeling

Eigenlijk is deze conclusie niet nieuw. Zo werd in de eerste helft van de vorige eeuw al door een Russisch psycholoog genaamd Vygotsky het onderscheid gemaakt tussen:

• De zone van actuele ontwikkeling - dat wat iemand zelfstandig kan.
• De zone van naaste ontwikkeling - dat wat iemand kan met de ondersteuning van iemand anders die vaardiger is.

De zone van naaste ontwikkeling werd gezien als het gebied waarin iemand moet worden aangesproken en uitgedaagd om tot leren te komen.

Hoogbegaafdheid meten

Daarmee ontstaat natuurlijk wel de vraag hoe we die zone van naaste ontwikkeling dan kunnen meten. In de praktijk wordt regelmatig gebruik gemaakt van intelligentietests. Met intelligentietests brengen we echter alleen de zone van actuele ontwikkeling, het zelfstandige prestatieniveau, in kaart. Dit leidt tot een mogelijke onderschatting van het potentieel van bepaalde groepen kinderen, zoals kinderen met leerproblemen of faalangst, kinderen met een andere taalkundige of culturele achtergrond, of kinderen die om een andere reden in het verleden niet optimaal tot leren zijn gekomen.

Om de zone van naaste ontwikkeling in beeld te brengen, is een test nodig waarin niet alleen van een kind wordt gevraagd om zelfstandig te presteren, maar waarin ook ondersteuning wordt geboden door een vaardiger iemand, in de vorm van hulp, training of feedback. Tests die van dit principe gebruik maken, noemen we dynamische tests.

Dynamische tests

Dynamische tests bestaan er in allerlei vormen en maten, maar wat ze allemaal gemeen hebben, is dat er gebruik wordt gemaakt van een vorm van training of hulp binnen de testsituatie. Zo kan namelijk worden ingeschat tot welk prestatieniveau iemand gebracht kan worden wanneer hij of zij ondersteuning krijgt. Daarmee kan worden achterhaald wat het leerpotentieel is.

Daarnaast kan een dergelijke test inzicht geven in het soort ondersteuning dat tot prestatieverbeteringen leidt. Dit kan waardevolle informatie bieden voor leerkrachten en begeleiders over de instructie- en hulpbehoeftes van leerlingen, zodat hun potentieel meer tot ontwikkeling kan komen. Helaas zijn er nog maar weinig dynamische tests beschikbaar voor gebruik in de praktijk. Nieuw onderzoek naar nieuwe (gecomputeriseerde) dynamische tests gaat hier hopelijk verandering in aanbrengen.

Investeren

Natuurlijk is het belangrijk om te erkennen als er sprake is van een natuurtalent. Laten we hierbij alleen niet vergeten om ook te kijken naar de leerlingen die nog niet optimaal hun talenten hebben kunnen ontwikkelen. Of kinderen nu (in potentie) hoogbegaafd zijn of niet, door ze te ondersteunen in de ontwikkeling van hun vaardigheden en talenten kunnen we ze helpen meer van hun potentieel te realiseren. Kortom, laten we óók inzetten op nurture-talent.